Tha̍k Guns, Germs and Steel ê kám-sióng - tē-jī phiⁿ

"Guns, Germs and Steel" ê tē-it pō͘-hūn, leh kài-siāu Jîn-lūi ùi kâng-khoán ê chhut-hoat-tiám, kàu se-goân 1532 nî, Se-pan-gâ ê pō͘-tūi lia̍h-tio̍h Inca tè-kok hông-tè.

Bí-kok chheh ê siá-hoat, phó͘-thong ê seng thê-kiong kheh-koan ê sū-si̍t. Tong-jiân, múi-chi̍t-ê lâng khó-lêng ū bô-kâng ê ì-kiàn. Piau-chún ê chò-hoat, sī thê-chhut ka-kī siong-sìn ê sū-si̍t, chiah kā pat-lâng ê ì-kiàn chò pí-kàu.

Jared thê-chhut ê hiān-siōng

Thâu-chi̍t-phiⁿ, pêng-téng ê chhut-hoat-tiám

Jared leh kái-soat ūi-siáⁿ-mi̍h i kám-kak 13,000 nî chìn-chêng, sī Jîn-lūi tī só͘-ū ê tāi-lio̍k, ū chha-put-to ê seng-oa̍h chúi-chún kap kí-su̍t lêng-le̍k.

13,000 nî chìn-chêng, peng-hô sî-kî tú-á soah. Jîn-lūi put-chí tòa-tī Hui-chiu, i-kēng ū tòa-tī Au-a tāi-lio̍k, iá-koh mā-ū tòa-tī Bí-chiu. Jîn-lūi ê kí-su̍t chú-iàu iá-sī chio̍h-khì kang-kū.

Tē-jī phiⁿ, Polynesia ê case

Jared kài-siāu Polynesia ê te̍k-sû ê le̍k-sú. Kâng-khoán Maori lang, to̍k-li̍p hoat-tián 500 nî liáu-āu, seng-oa̍h chúi-chún kap kí-su̍t lêng-le̍k ū chin-tōa ê chha-pia̍t.

Jared tō mn̄g tho̍k-chiá - ūi-siáⁿ-mi̍h...

Jared siong-sìn, New Zealand pak-tó ê Maori lang, in-ūi chu-goân chhiong-chiok, i-kēng ū thih-khì ê bú-khì. Tī Chathams ê Maori lâng, sui-jiân kâng-khoán keng-kòe 500 nî ê hoat-tián, m̄-koh iá-koh thêng tī-leh chio̍h-khì kí-su̍t. Chathams ê Maori lâng, put-chí lâng chió, bú-khì mā bô-kàu lī-hāi, só͘-í lian-mi tō khì hō͘-lâng cheng-ho̍k.

500 nî ê chha-pia̍t sī án-ne, 13,000 nî leh？

Té-saⁿ phiⁿ, Inca hông-tè pī-khîm

Se-pan-gâ tī Bí-chiu ê pō͘-tūi, kan-nā ēng bô-kàu 200 lâng, kèng-jiân lia̍h-tio̍h Inca tè-kok ê hông-tè.

1532 nî ê Se-pan-gâ lâng, khiâ tio̍h chiàn-bé, put-chí ū kǹg chò ê bú-khì, mā-ū tōa-phàu, hóe-chhèng, iá-koh ū bûn-jī ê kì-lo̍k. 13,000 nî chìn-chêng, chha-put-to kâng-khoán ê Bí-chiu lâng （Inca tè-kok）, sǹg-sī iá-koh tī tâng-khì sî-tāi, bú-khì sī chhâ chò ê kùn-á, pō͘-peng, mā iá-koh bô bûn-jī. Kun-kù Se-pan-gâ lâng ê thoân-kàu-sū ê kì-lo̍k, Inca tè-kok sū-peng 80,000 lâng （wikipedia siá 8,000）khì-hō͘ 62 lâng ê khî-peng, 4 mn̂g ê tōa-phàu, 12 ki ê hóe-chhèng, 106 lâng ê pō͘-peng phah-pāi. Se-pan-gâ ê bô-kàu 200 lâng ê pō͘-tūi, lia̍h-tio̍h Inca hông-tè.

Chiàn-tiûⁿ siōng, Se-pan-gâ tōa sèng-lī. M̄-koh chin-chiàⁿ phah-pāi Bí-chiu lâng ê, khó-lêng sī Se-pan-gâ lâng sin-khu ê bāi-khín.

Jared koh mn̄g ah - ūi-siáⁿ-mi̍h sī Se-pan-gâ khì cheng-ho̍k Inca, m̄-sī Inca tian-tò khì cheng-ho̍k Se-pan-gâ... Jared tī tē-jī pō͘-hūn, tō ē thê-chhut i-ê khòaⁿ-hoat.

白話字轉漢字, https://suisiann.ithuan.tw/

#POJ, #白話字, #chiàn-cheng, #chiàn-lia̍k, #GunsGermsandSteel